Kẻ phạm tội là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa kẻ phạm tội

Kẻ phạm tội là cá nhân thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội được xác định rõ trong luật hình sự hiện hành, có năng lực trách nhiệm hình sự và có hành vi vi phạm luật. Theo Bộ luật Hình sự Việt Nam, hành vi được xem là tội phạm khi hội đủ yếu tố hình sự, nghĩa là được luật hình sự quy định, gây nguy hại xã hội, có lỗi và có chủ thể chịu trách nhiệm rõ ràng. :contentReference[oaicite:0]{index=0}

“Người phạm tội” không phải là người chỉ bị tình nghi, bị bắt hay bị điều tra mà chưa có bản án có hiệu lực pháp luật; để xác định rõ, cần có phán quyết của tòa án. Việc gọi một người là kẻ phạm tội trước khi kết luận tư pháp là không phù hợp với nguyên tắc suy đoán vô tội. :contentReference[oaicite:1]{index=1}

Phân loại kẻ phạm tội theo tính chất hành vi

Phân loại theo tính chất hành vi giúp pháp luật và tội phạm học hiểu rõ bản chất vi phạm, mức độ nguy hại và xác định hình phạt phù hợp. Một số nhóm phổ biến gồm tội phạm bạo lực, tội phạm tài sản, tội phạm ma túy và tội phạm công nghệ cao, tham nhũng. :contentReference[oaicite:2]{index=2}

Tội phạm bạo lực ảnh hưởng trực tiếp đến thân thể hoặc tính mạng, ví dụ giết người, cướp; tội phạm tài sản chủ yếu xâm phạm quyền sở hữu như trộm cắp, lừa đảo; tội phạm ma túy liên quan đến sản xuất, buôn bán, vận chuyển chất kích thích; tội phạm công nghệ cao hoặc tham nhũng thường phức tạp về phương thức và tổ chức. :contentReference[oaicite:3]{index=3}

Phân loại có thể dựa trên mức độ nghiêm trọng, động cơ, tần suất phạm tội, đặc điểm chủ thể (ví dụ tái phạm hay mới phạm). Phân loại này hỗ trợ trong phòng ngừa, cải tạo và định mức hình phạt. :contentReference[oaicite:4]{index=4}

Yếu tố cấu thành tội phạm

Yếu tố cấu thành tội phạm gồm mặt khách quan, khách thể, mặt chủ quan và chủ thể. Mặt khách quan là hành vi, phương tiện, hậu quả và mối quan hệ nhân quả giữa hành vi và hậu quả. :contentReference[oaicite:5]{index=5}

Khách thể là quyền, lợi ích được Luật hình sự bảo vệ bị xâm hại. Mặt chủ quan gồm lỗi, mục đích, động cơ; chủ thể là người có năng lực trách nhiệm hình sự, tức là đủ tuổi, đầu óc minh mẫn, không bị các tình trạng mất khả năng nhận thức hoặc điều khiển hành vi. :contentReference[oaicite:6]{index=6}

Thiếu bất kỳ yếu tố nào làm yếu tố cấu thành thì hành vi đó không bị coi là tội phạm theo luật. Ví dụ người thiếu tuổi hoặc mất năng lực trách nhiệm sẽ không bị truy cứu như “kẻ phạm tội.” :contentReference[oaicite:7]{index=7}

Năng lực trách nhiệm hình sự và độ tuổi chịu trách nhiệm

Năng lực trách nhiệm hình sự là khả năng chịu trách nhiệm trước pháp luật hình sự, phụ thuộc vào độ tuổi và trạng thái tinh thần của người thực hiện hành vi. Theo Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 2015 (sửa đổi, bổ sung), người từ đủ 14 tuổi trở lên có thể chịu trách nhiệm hình sự nếu phạm những tội rất nghiêm trọng do cố ý. :contentReference[oaicite:8]{index=8}

Người từ đủ 16 tuổi trở lên chịu trách nhiệm hình sự về mọi loại tội phạm, trừ trường hợp luật có quy định khác; trường hợp người phạm tội bị bệnh tâm thần hoặc mất khả năng nhận thức và điều khiển hành vi thì không được coi là có năng lực trách nhiệm hình sự. :contentReference[oaicite:9]{index=9}

Đặc biệt độ tuổi này được phân biệt rõ trong luật để vừa bảo vệ người chưa thành niên vừa đảm bảo trách nhiệm pháp lý công bằng; trẻ em có tuổi dưới mức luật định được bảo vệ đặc biệt và áp dụng biện pháp khác hơn là xử lý hình sự. :contentReference[oaicite:10]{index=10}

Các giai đoạn thực hiện tội phạm

Trong luật hình sự, hành vi phạm tội có thể trải qua nhiều giai đoạn khác nhau, được phân chia nhằm đánh giá mức độ nguy hiểm và xử lý phù hợp. Ba giai đoạn chính bao gồm: chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt và phạm tội đã hoàn thành. ([bwcimplementation.org](https://bwcimplementation.org/sites/default/files/resource/VD_Criminal%20Procedure%20Code_EN.pdf))

Giai đoạn chuẩn bị phạm tội là khi người phạm tội có ý định phạm tội và thực hiện các hành vi chuẩn bị cần thiết như chuẩn bị công cụ, lên kế hoạch, thu thập thông tin. Dù chưa gây ra hậu quả thực tế, nhưng trong một số tội danh đặc biệt như khủng bố, chuẩn bị phạm tội cũng có thể bị xử lý hình sự.

Phạm tội chưa đạt là khi người phạm tội đã thực hiện hành vi nhưng chưa gây ra hậu quả mong muốn do nguyên nhân ngoài ý muốn (ví dụ như bị phát hiện, ngăn chặn). Giai đoạn này được luật hình sự Việt Nam quy định là có thể áp dụng hình phạt nhẹ hơn so với tội phạm hoàn thành.

Hình phạt và biện pháp tư pháp áp dụng với kẻ phạm tội

Hình phạt là công cụ nhà nước sử dụng để trừng phạt, răn đe, cải tạo và phòng ngừa người phạm tội. Bộ luật Hình sự Việt Nam chia hình phạt thành hình phạt chính và hình phạt bổ sung. Hình phạt chính bao gồm:

• Phạt tiền
• Cải tạo không giam giữ
• Tù có thời hạn
• Tù chung thân
• Tử hình

Hình phạt bổ sung có thể là cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề, tịch thu tài sản, trục xuất. Việc áp dụng hình phạt phải dựa trên tính chất, mức độ nghiêm trọng của hành vi, nhân thân người phạm tội và các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ. ([thuvienphapluat.vn](https://thuvienphapluat.vn/van-ban/linh-vuc-khac/bo-luat-hinh-su-2015-296401.aspx))

Ngoài hình phạt, còn có biện pháp tư pháp như buộc khôi phục lại tình trạng ban đầu, bồi thường thiệt hại, bắt buộc chữa bệnh, giáo dục tại địa phương hoặc đưa vào trường giáo dưỡng. Những biện pháp này hướng đến khía cạnh phục hồi và tái hòa nhập xã hội.

Kẻ phạm tội trong tội phạm học

Tội phạm học (criminology) không chỉ nghiên cứu hành vi phạm tội mà còn phân tích nguyên nhân, điều kiện xã hội, môi trường và tâm lý thúc đẩy một người trở thành kẻ phạm tội. Nghiên cứu này giúp cải thiện chính sách pháp luật, tăng hiệu quả phòng ngừa và tái hòa nhập. ([oxfordre.com](https://oxfordre.com/criminology))

Một số lý thuyết tội phạm học phổ biến:

• Lý thuyết lựa chọn hợp lý: con người phạm tội vì tính toán rằng lợi ích thu được lớn hơn rủi ro bị bắt.
• Lý thuyết căng thẳng: tội phạm là kết quả của áp lực từ nghịch cảnh kinh tế, xã hội.
• Lý thuyết học hỏi xã hội: cá nhân học cách phạm tội từ môi trường xung quanh.
• Lý thuyết kiểm soát: tội phạm phát sinh khi các ràng buộc xã hội bị suy yếu.

Tội phạm học còn giúp xác định nhóm nguy cơ cao như người có tiền án, trẻ vị thành niên không được giáo dục đầy đủ, cá nhân bị ảnh hưởng bởi môi trường bạo lực hoặc bất công xã hội kéo dài.

Hồi phục và tái hòa nhập cộng đồng cho người phạm tội

Chính sách hình sự hiện đại hướng đến nguyên tắc nhân đạo và phục hồi. Việc trừng phạt không phải là mục đích cuối cùng mà cần mở rộng cơ hội để người phạm tội tái hòa nhập cộng đồng sau khi chấp hành xong hình phạt.

Một số chương trình hỗ trợ tái hòa nhập:

• Giáo dục pháp luật và kỹ năng sống trong trại giam
• Học nghề, tạo việc làm sau khi ra tù
• Giám sát hỗ trợ người mãn hạn tù tại địa phương
• Tham vấn tâm lý và chương trình cộng đồng phục hồi hành vi

Theo National Institute of Justice (NIJ), các chương trình tái hòa nhập góp phần giảm tỷ lệ tái phạm, giảm gánh nặng xã hội và chi phí tư pháp. Việt Nam hiện đang triển khai các mô hình tương tự trong trại giam và thông qua phối hợp với tổ chức xã hội.

Phân biệt kẻ phạm tội với người bị tình nghi

Theo nguyên tắc suy đoán vô tội quy định tại Điều 13 Bộ luật Tố tụng hình sự Việt Nam, người bị bắt, bị khởi tố hoặc bị truy tố chưa thể coi là kẻ phạm tội nếu chưa có bản án có hiệu lực pháp luật. Mọi hành vi kỳ thị, công bố công khai danh tính người bị tình nghi trước khi tòa án tuyên án đều vi phạm pháp luật và quyền con người.

Sự phân biệt rõ ràng này giúp bảo vệ danh dự, nhân phẩm, và hạn chế oan sai. Cơ quan tố tụng có trách nhiệm thu thập chứng cứ, đảm bảo thủ tục xét xử công bằng và chỉ tuyên án khi chứng minh được tội phạm “beyond reasonable doubt”. ([ohchr.org](https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/international-covenant-civil-and-political-rights))

Tài liệu tham khảo

1. Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017), Quốc hội nước CHXHCN Việt Nam. Xem chi tiết
2. Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, Quốc hội nước CHXHCN Việt Nam. Xem chi tiết
3. UNODC – United Nations Office on Drugs and Crime. https://www.unodc.org
4. National Institute of Justice (NIJ), Offender Reentry. https://nij.ojp.gov
5. Oxford Handbook of Criminology, Oxford University Press, 2020.
6. OHCHR – International Covenant on Civil and Political Rights. Xem chi tiết